Blog

Afgelopen week vielen de eerste kerstkaarten in de bus. Kaarten vol goede wensen voor de komende feestdagen en het naderende nieuwe jaar. Met plaatjes van kerstbomen er op (en dat is geen dennenboom, maar een spar), kerstballen, sneeuw en hier en daar de onvermijdelijke roodborst. Het aantal kaartjes wordt ieder jaar overigens steeds minder. Ik hoor net op de radio dat er dit jaar 85 miljoen kerstkaarten verstuurd worden, 15 miljoen minder dan vorig jaar. Steeds meer krijg je de beste wensen langs elektronische weg zoals e-mail of Facebook. Prima, het bespaart geld, maar vooral papier en dus bomen. 

 

Wacht even, de roodborst…

Inderdaad, even een pas op de plaats, voor wat meer informatie over de roodborst (Erithacus rubecula). Dat lieflijke ronde bolletje met dat mooie feloranje borstje. Feloranje inderdaad, maar daarover straks meer. Zo’n leuk enthousiast vogeltje dat je tot op korte afstand benadert als je in de tuin aan het werkt bent. Sterker nog, dat zelfs, als je het nodige geduld hebt, uit je hand komt eten. Dat vrolijke vogeltje dat je met zijn gezang begroet als je ‘s ochtends door het bos wandelt met de hond. Dat beestje dat nu helemaal tot zijn recht komt als er wat sneeuw gevallen is en het net een echt vredig kersttafereeltje lijkt. Overigens is de kans groot dat dit niet dezelfde roodborst is als die afgelopen voorjaar in je tuin gebroed heeft. Ook roodborstjes zijn trekvogels, de vogels hier trekken naar het zuiden en worden vervangen door soortgenootjes uit Scandinavië en Oost-Europa. 

 

Vreemde relatie met de kersttijd

Voordat ik inga op dit vogeltje eerst even iets ophelderen. Want waar komt die relatie tussen de roodborst en de kerstkaart toch vandaan? Dan moeten we even terug naar het Victoriaanse tijdperk in Engeland, ofwel de tweede helft van de negentiende eeuw. De postbodes van de Royal Mail liepen destijds in donkerblauwe uniformen met een rood vest er onder. En leken dus een beetje op roodborstjes. De postbodes werden in de volksmond dan ook “robins” genoemd, het Engelse woord voor roodborst. Tegenwoordig sturen we bij iedere gelegenheid kaartjes rond (de schoorsteen van Hallmark en consorten moet immers ook blijven roken), maar in die tijd gebeurde dit alleen met kerst. De eerste roodborstjes op kerstkaarten waren dan ook afgebeeld als postbodes. In de loop der jaren is het postbode-uniform van de kaartjes verdwenen, maar de roodborst is gebleven.

 

Oranjeborstjes

En waarom roodborst? De borstjes zijn helemaal niet rood, ze zijn oranje. En toch komt de naam roodborst in vele talen terug als het gaat om de Erithacus rubecula. In Engeland heette het vogeltje aanvankelijk robin redbrest, waarvan uiteindelijk robin is overgebleven. In Frankrijk heet het rouge-gorge en in Duitsland Rotkehlchen. En ook de wetenschappelijke soortnaam rubecula verwijst naar “roodachtig”. Maar waarom niet oranje? Dat komt door het feit dat men voor de kleur oranje voor de zestiende eeuw helemaal geen naam had. Alles wat in die richting zat was rood, zie bijvoorbeeld roodwild als men het over meer bruin-oranje herten heeft. Pas met de introductie van sinaasappels kreeg de kleur oranje haar naam. Afgeleid van het Oud-Franse pomme d’orenge, wat uiteindelijk haar wortels heeft in het Sanskriet. In 1512 deed de naam orange voor de kleur van de sinaasappel in Engeland haar intrede. De Franse bioloog en natuurschrijver Pierre Belon heeft in 1555 in zijn L’Histoire de la nature des oyseaux nog even geprobeerd om er toch een oranjeborstje van te maken met zijn suggestie dat het vogeltje meer “orengee couleur” is, maar het mocht niet baten. Het was en het bleef een roodborst.

 

Agressieve beestjes

En dan terug naar de o zo lieflijke roodborstjes. Die tegen het raam aantikken in de winter, of ze alsjeblieft naar binnen mogen, zoals in het bekende kinderliedje geschreven door Jan Goeverneur in de negentiende eeuw. Of zo vrolijk met elkaar spelen in de tuin…

In feite zijn roodborstjes helemaal niet zulke vredelievende vogeltjes. Sterker nog, het zijn agressieve krengen. Ik weet dat ik nu vast op hele tere zieltjes trap, maar zo is het wel. Ze vallen alle soortgenootjes aan en dan niet alleen de volwassen vogels, maar ook de jongen. Jonge roodborstjes zijn mede daarom bruin van kleur en hebben nog geen spatje oranje op hun borst. Dat komt pas in het najaar als ze volledig op eigen benen staan en op zoek gaan naar een eigen territorium. Enerzijds vallen ze door de afwezigheid van het oranje niet zo op, maar anderzijds is het ook om zich te beschermen tegen aanvallen van soortgenoten. De mannetjes, maar ook de vrouwtjes, zouden er namelijk meteen op afstormen, omdat ze hen zien als concurrentie op hun terrein. 

 

Nooit meer dan een, hooguit twee roodborstjes in de tuin

Als iemand zegt dat hij of zij in de tuin wel drie of meer roodborstjes hebben, dan trek ik dat vrij snel in twijfel (tenzij het net uitgevlogen jongen betreft natuurlijk). Zoals hierboven al beschreven zijn roodborstmannetjes erg territoriaal ingesteld en dulden zij geen enkele soortgenoot in hun gebied, behalve dan een vrouwtje. Dat territorium bestrijkt overigens een oppervlakte van 5000 tot 7000 vierkante meter. Dat zijn nogal wat achtertuintjes bij elkaar hoor. De grenzen van dit gebied worden door het mannetje gemarkeerd door gezang en verder nauwlettend bewaakt, zowel in de zomer als in de winter. Overigens hebben de vrouwtjes in de winter ook hun eigen territorium dat ze met dezelfde felheid als de mannetjes verdedigen. Meer dan een roodborst in de tuin in de winter geeft over het algemeen ruzie. 

 

Goedmaaksex

Soms gebeurt het zelfs dat een mannetje in het voorjaar een vrouwtje dat zijn gebied binnendringt, aanvalt. Tot hij van schrik tot de conclusie komt dat het een vrouwtje is en hij haar vervolgens het hof gaat maken. En omdat bij de vogels de vrouwtjes het liefst partners kiezen die sterk en dominant zijn (die zorgen immers voor een sterk nageslacht), slaagt hij daar dan ook nog meestal in. Een soort van goedmaaksex dus 🙂

 

Gladiatorengevecht

Dat zielige roodborstje dat tegen het raam zit te tikken, wil overigens helemaal niet naar binnen. Dat heeft de heer Goeverneur niet helemaal goed begrepen. Het beestje ziet in de weerspiegeling in het raam een rivaal en doet zijn uiterste best om deze te verjagen. Die strijd om het territorium gaat soms nog veel verder. Eerst probeert het verdedigende mannetje indruk te maken door zijn feloranje borst- en keelveertjes op te zetten en zo al dreigend op de indringer af te stappen. Als dat geen zoden aan de dijk zet, wordt meteen zwaarder geschut ingezet. De mannetjes kunnen zo agressief reageren op indringers dat er gruwelijke gevechten ontstaan. Ware gladiatorengevechten op leven en dood. Letterlijk zelfs, want het komt voor dat een van de twee het onderspit delft en aan de verwondingen overlijdt. Bij BBC Springwatch heb ik ooit een filmpje gezien van vechtende roodborsten met fatale afloop. Vrede op aarde?

 

Fijne feestdagen

Zo zie je maar, hoe je je in sommige vogeltjes kunt vergissen. Daar waar de kerstdagen toch het feest is van vrede op aarde, naastenliefde, verbroedering, samen delen, is een van de symbolen van ditzelfde kerstfeest een behoorlijk dominant vogeltje met territoriumdrift. 

Om dit verhaal goed af te sluiten toch maar een foto van een roodborstje in de sneeuw. Omdat ze zo mooi zijn. En om jullie allen fijne feestdagen, een gezellige jaarwisseling en en goed en gezond 2018 toe te wensen.

 

 

 

 

Bronnen:

• www.vogelbescherming.nl
• www.wnve.nl
• www.etymologiebank.nl
• postalheritage.wordpress.com