Blog

In een eerder blogje schreef ik al eens over de verschillende kikkers die we in in Nederland kennen. In dat blogje ging het met name over de heikikker (Rana arvalis), waarvan de mannetjes blauw kleuren in de paringstijd. Daarnaast kennen we natuurlijk ook nog de bruine kikker (Rana temporaria) en de groene kikker (Pelophylax). Die laatste bestaat eigenlijk uit een complex van drie soorten kikkers, namelijk de poelkikker (Pelophylax lessonae), de meerkikker (Pelophylax ridibundus) en de bastaardkikker (Pelophylax klepton esculentus). En er is nog een groen kikkertje in ons land, eentje die erg zeldzaam is: de boomkikker (Hyla arborea).

Klein duimpje

De boomkikker kan met recht een klein duimpje genoemd worden. De volwassen kikkers worden maximaal vijf centimeter groot. Een bruine kikker wordt ruim twee keer zo groot en een bastaardkikker kan wel twaalf centimeter groot worden. Maar er zijn kikkers die nog veel kleiner zijn dan de boomkikker. Sterker nog, het kleinste gewervelde dier op deze aardbol is een kikker. Namelijk de Paedophryne amauensis, een soort smalbekkikker die hooguit 8 millimeter groot is. Dat is nog geen centimeter! Dit kikkertje komt alleen maar voor op Papoea-Nieuw-Guinea en is een zogenaamde endemische soort. Dat wil zeggen dat deze uitsluitend in één geografisch begrensd gebied voorkomt. Nu we het toch over extremen hebben: het grootste gewervelde dier is waarschijnlijk niet zo moeilijk te raden. Dat is natuurlijk de blauwe vinvis (Balaenoptera musculus), die wel 33 meter lang kan worden en 170 ton zwaar! Ietsje groter dan die smalbekkikker 🙂

Bramen

Boomkikkers vallen nauwelijks op in hun biotoop. Niet alleen door hun geringe afmetingen, maar ook door hun grasgroene kleur en gladde huid. Hun huid is dus niet, zoals bij de groene en bruine kikker, voorzien van donkere vlekken en strepen. En het ontbreekt aan wratten op de rug. De onderkant is lichtbruin tot geel, soms grijswit. Op de scheiding tussen boven- en onderkant is een bruine band zichtbaar. Het zijn echte nachtjagers, waarbij ze op zoek gaan naar insecten, met name tweevleugeligen zoals vliegen. En ook kevers en wantsen staan op het menu. Net als andere kikkersoorten vangen boomkikkers hun prooi met hun lange kleverige tong. Waarbij ze soms al met gesperde bek een sprong in de richting van de prooi maken. Overdag houden ze zich verder gedeisd. Om zoveel mogelijk energie te sparen zit de kikker dan lekker in het zonnetje te slapen. De pootjes onder het lichaam gevouwen om iedere vorm van warmteverlies te voorkomen. Meestal op een takje of een blad, waarbij het beestje een voorkeur heeft voor bramen. Daar zijn ze onder andere minder kwetsbaar voor predatoren vanwege de stekelige takken. Tussen de bramenbladeren zie je ze ook haast niet zitten. Als het echt te heet wordt zoekt het diertje de schaduw op.

Kwaakconcerten

Over het algemeen zitten boomkikkers in lage struiken, maar zoals de naam al doet vermoeden kun je de boomkikker ook in bomen aantreffen. Dat is iets wat geen andere kikkersoort in ons land hem nadoet. Het zijn overigens vooral de vrouwtjes die de boom in kunnen, en dan met name tijdens de paartijd. Soms tot een hoogte van wel tien meter! Om in de bomen en struiken te kunnen klimmen hebben de boomkikkers een soort zuignapjes aan het eind van hun vingers en tenen. Iets wat heel erg kenmerkend is voor deze soort. De paartijd vindt plaats van april tot medio juni. De mannetjes starten zo begin april met hun kwaakconcerten om de vrouwtjes te lokken. Het geluid dat ze voortbrengen kan wel een kilometer ver dragen. De mannetjes zitten altijd in de buurt van of in het water. Zodra een vrouwtje interesse toont en uit de boom komt en het water induikt, vindt de paring plaats en de bevruchte eitjes worden direct afgezet in het water. Zodra het vrouwtje haar eitjes kwijt is gaat ze weer aan land. De paring en ei-afzet is dus het enige moment dat zij in het water zit. Het mannetje brengt overigens ook maar zo’n tien procent van zijn leven in het water door. Grappig om te vermelden is trouwens dat er ook mannetjes zijn die niet kwaken. Deze wachten tijdens de concerten van hun seksegenoten af tot er een vrouwtje zich vertoont. Om vervolgens, voordat het kwakende mannetje de kans krijgt, het vrouwtje te bespringen en met haar te paren. De slimmeriken 🙂

Temperatuur

Per seizoen produceert het vrouwtje zo’n 150 tot 300 eitjes. De ontwikkeling van de embryo’s in de eitjes gaat razendsnel, al na drie dagen kunnen de larven uit het eitje kruipen. Hoe snel de kikkervisjes vervolgens uitgroeien tot kikkertjes hangt af van het weer, of beter van de temperatuur van het water. Als het kouder is dan 15 graden ontwikkelen ze zich niet verder. Als de watertemperatuur zo’n 17 graden is, duurt de metamorfose tot kikker zo’n elf weken en bij een temperatuur van 20 graden ongeveer zeven weken. Het duurt dan bij de mannetjes nog een jaar en bij de vrouwtjes twee jaar voor ze volwassen en geslachtsrijp zijn. Tot dat moment verblijven de jonge kikkertjes aan land. Het water gebruiken ze immers alleen om te paren en eitjes te leggen. Daarom is het ook belangrijk dat het water waar ze zich voortplanten visvrij is. De eitjes, maar vooral de kikkervisjes zijn namelijk een gewild hapje voor vissen. De gehele eiproductie van een vrouwtje kan door één vis snel teniet worden gedaan.

Menselijke invloeden

De boomkikker staat op de Rode Lijsten Amfibieën en Reptielen als bedreigd. En dat is niet voor niets, want eind vorige eeuw was de verspreiding in ons land met 80% afgenomen. Daardoor is de boomkikker een van de sterkst bedreigde amfibieën in Nederland. Deze afname komt wederom voor het overgrote deel door menselijke invloeden. Verzuring, verdroging, verstoring, verandering, versnippering, aantasting, vernietiging van de natuurlijke habitat et cetera. Het draagt allemaal bij aan de achteruitgang van deze soort. Ook het verlanden van vennen en de watervervuiling door vermesting en gebruik van pesticiden vormen een bedreiging. Verder heeft de hoge visstand in de grotere vennen (al dan niet uitgezet door ‘sportvissers’) grote invloed op het het aantal en verspreidingsgebied. En tot slot worden de kikkers gevangen om te worden verhandeld of om thuis ‘leuk’ in een terrarium te houden.

Pleistocene zandgronden

De boomkikker komt nu slechts nog in sterk versnipperde populaties verspreid over het land voor. Terwijl in de eerste helft van de vorige eeuw de boomkikker redelijk algemeen was op de zogenaamde pleistocene zandgronden. Met name in Midden-Brabant, Limburg, delen van Zeeuws-Vlaanderen en verder de oostelijke delen van de provincies Gelderland en Overijssel (zie de afbeelding hieronder). In de provincie Groningen was de boomkikker al voor 1900 verdwenen. In andere provincies kwam de boomkikker niet of nauwelijks voor.

Links: Het aantal uurhokken waaruit vanaf circa 1900 tot 1984 boomkikkerwaarnemingen in Nederland bekend zijn. (bron: databank Stichting RAVON; Bergmans & Zuiderwijk, 1986; Crombaghs et al. 1993; Stumpel & Crombaghs, 1995).
Rechts: Idem in de periode 1990-1998 (bron: Boomkikkerwerkgroep Stichting RAVON)
(Bron afbeelding: Crombaghs, B.H.J.M. & H.J.R. Lenders – Beschermingsplan boomkikker 2001-2005 – Ministerie van LNV – Wageningen – 2001)

Beschermingsplan

De afbeelding hierboven komt uit het Beschermingsplan boomkikker 2001-2005 van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV). Het doel van dit plan was om ervoor te zorgen dat de boomkikker na 2005 er een aantal grote robuuste en duurzame populaties zouden voorkomen. De toenmalige staatssecretaris van LNV, Geke Faber, sprak in het voorwoord de hoop uit dat het plan in 2005 zou zijn uitgevoerd en dat de boomkikker uit de gevarenzone zou zijn. Wat er van het plan uiteindelijk uitgevoerd is weet ik niet, maar de hoop van staatssecretaris Faber is deels bewaarheid. Er is sprake van enig herstel, zie de afbeelding hieronder. Onder andere door uitvoering van natuurontwikkelingsmaatregelen in de vorm van herstel van poelen of de aanleg en verbetering van de bestaande habitats. En er zijn boomkikkers uitgezet in zijn oude leefgebieden in Noord-Brabant en Limburg. Deze maatregelen voorkomen echter niet dat de boomkikker nog steeds als zeldzaam te boek staat.

Leuren met dieren

Naast de bekende populaties op de pleistocene zandgronden verschenen er in de afgelopen decennia ook groepjes boomkikkers in onder meer Drenthe en de duinen van Zuid-Holland en Noord-Holland. In mei 2021 werden er zelfs twee gehoord bij Harkstede in de provincie Groningen! Het is daar wel bij die ene keer gebleven. De boomkikkertjes schijnen in de periode erna nog wel gezien te zijn, maar er is verder geen enkele bevestigde waarneming meer uit die omgeving. Deze nieuwe populaties zijn er echter niet op een natuurlijke manier gekomen, die in Groningen vermoedelijk ook niet. De mens speelt hierbij weer een grote rol, de kikkertjes worden elders gevangen en in een natuurgebied uitgezet. Want hoe leuk is dat niet, een zeldzame soort! Daarbij beseft men blijkbaar niet welke gevolgen dit kan hebben. Bijvoorbeeld door het verspreiden van schimmels die de infectieziekte chytridiomycose veroorzaken. Dat is een ziekte die over de hele wereld al veel amfibieën fataal is geworden. Tot nu toe is een groot deel van Europa gespaard gebleven van deze ziekte, maar door het leuren met amfibieën wordt de kans met de dag groter dat de ziekte ook hier de kop zal opsteken.

Griekse en Italiaanse kikkers

Er wordt niet alleen binnen onze landsgrenzen met kikkers gezeuld. Uit onderzoek van Leidse studenten in een deel van het Zuid-Hollandse duingebied is gebleken dat veel van die nieuwe populaties niet bestaan uit onze inheemse boomkikkers, maar uit geïmporteerde soorten. Onder meer de Oostelijke boomkikker (Hyla orientalis) die onder meer voorkomt in Griekenland, Roemenië, Bulgarije en Turkije. Uit DNA-onderzoek bleek dat deze Oostelijke boomkikkers afkomstig waren van een endemische populatie op het Griekse eiland Lesbos. In het Westduinpark bij Den Haag werden Italiaanse boomkikkers (Hyla intermedia) aangetroffen. Wellicht meegenomen op vakantie omdat het van die leuke beestjes waren? En vervolgens hier uitgezet. Een minder goed doordachte actie die grote invloed kan hebben op onze inheemse natuur.

Groningse boomkikker?

Hoewel de natuurlijke populatie van boomkikkers al voor 1900 uit Groningen verdwenen is en er, op de twee van Harkstede na, verder nooit een exemplaar is waargenomen, is er toch al jaren een soort boomkikker in de provincie te zien. In ieder geval in de stad Groningen, maar ook in menig huishouden op briefpapier, enveloppen en toegangspasjes. En dagelijks door de hele provincie Drenthe. Er prijkt namelijk sinds het ontstaan van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) in 2005 een kikker in het logo (zie hiernaast). En ook op de ambulances van UMCG Ambulancezorg – die in tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden alleen in Drenthe en een deel van Friesland de ambulancezorg uitvoeren – prijkt een kikker. Die kikker lijkt niet direct op een groene of bruine kikker, de pose doet veel meer aan een boomkikker denken. Over de herkomst van de kikker in het logo meldt het UMCG onder andere: “Een kikker symboliseert leven, gezondheid, vertrouwen en kwaliteit. Dat zijn ook de waarden waar het UMCG voor staat.” Niet direct hetgeen waar ik aan denk bij een kikker, maar het staat wel leuk. En zo kun je toch nog een boomkikker tegenkomen in Groningen!

Bronnen:

• RAVON
• Natuurpunt
• Brill Academic Publishers (artikel over Leids onderzoek naar herkomst boomkikkers)
• De nieuwsgierige fietser (uitleg herkomst logo UMCG)